Na starim geografskim mapama iz XVIII veka, zabeleženo je na Dunavu u neposrednoj blizini Novog Sada, nekoliko većih i manjih rečnih ada, a isto tako i rečnih rukavaca. Tako se i na planu Novog Sada, koji je 1764. godine izradio poznati kartograf Georg Tamerlin, vide pokraj varoškog naselja još i tri velike ade. Ima već više od 150 godina kako se čine napori da se reguliše tok Dunava podizanjem brana i nasipa, tamo gde je to moguće i potrebno.
Sa današnjim tehničkim sredstvima to više nije tako teško raditi, a nekad se bespomoćno moralo ostaviti sve, od slučaja do slučaja, pa da ćud reke na svom putu odredi tok, kojim će teći, a isto tako i obale, i pogodna mesta za život. Velikih i katastrofalnih izlivanja Dunava bilo je često u toku minulih vekova, kada je voda potapala ogromne komlekse zemljišta, a jedna od najvećih u ranijoj istoriji Novog Sada desila se 1770. i 1779. godine.
Tada je stradao i Novi Sad iz čije je blizine bilo poplavnjeno jedno čitavo naselje, koje se nalazilo na samoj dunavskoj obali, preko puta od Ribnjaka, tamo gde se nalazio Veliki Liman, a danas je to otprilike lokacija od Bulevara Cara Lazara i okolina Đačkog igrališta. To je bilo naselje, koje se prostiralo nedaleko od obale, počevši od porušenog železničkog mosta, pa nekih 300 hvati (1 hvat = 1,8965 m) prema Štrandu. Ono je imalo jednu uzdužnu i tri poprečne ulice, pa čak i svoje groblje. Naspram njega u Dunavu, uzdizala se nad vodom omanja ada ili visok sprud. Tada je Dunav izgledao sasvim drugačije. Rukavac uz današnji Štrand bio je glavni, pravi Dunav, a ne ovaj današnji što teče uz Kamenicu. Tu kod Štranda bila je skela za prevoz putnika u Srem i obratno. Postojale su i dve skeledžijske zgrade i jedna krčma. Nešto dalje od skele nalazili su se novosadski dunavski mlinovi, vodenice, a između kameničke skele i erarnog magazina (koji je onda bio već na futoškom zemljištu) jedna krčma. Dunav se pred tvrđavicom koja se nalazila sa Bačke strane, a čije su se ruševine videle još do Prvog svetskog rata, delio u dva kraka. Jedan uži išao je desno uz petrovaradinsku i majursku obalu, a levi znatno širi vodio je do Kapetanove ade, pred kojom se opet podelio u dva šira rukavca.
Na pomenutom levom kraku Dunava, tamo gde je 1876. godine provalila voda u varoš, završavao se šanac, koji je opkoljavao celu varoš. Ovaj šanac iskopan je 1748. godine, po odredbi 11. tačke povelje Marije Terezije od 1. februara 1748. godine, kojom je Novi Sad proglašen za slobodnu kraljevsku varoš. Na Tamerlinovoj mapi ovo se naselje naziva „Švapsko selo“, što je netačno, jer se ono nalazilo sa Petrovaradinske strane, ispod samih zidina tvrđave. Na drugim, koje datiraju još sa samog početka XVIII veka, pa i u Erdujheljijevoj „Istoriji Novog Sada“, poznato je pod nazivom „Hrvatsko selo“, čiji su stanovnici bili ribari. Oni su u popisu stanovništva tog vremena ubeleženi kao Šokci. Hrvati se u Novom Sadu javljaju pod raznim imenima, a u zvaničnim aktima se označavaju kao Iliri (Illyre romanocatholici), a nekad i Dalmati. To međutim ne znači da je hrvatsko ime u Novom Sadu bilo nepoznato, jer je ono bilo u upotrebi. U jednom srpskom testamentu iz 1773. godine kaže se: „Kati Hrvatici dužan sam 30 forinti, a Mati Hrvatu dužan sam 15 forinti“. Jedna činjenica kazuje da su se Hrvati među novosadskim rimokatolicima osećali kao posebno telo, prilikom restauracije Magistrata hrvatska upražnjena mesta popunjavana su opet Hrvatima. Ima zatim poslova, npr. ribarstvo, koje su u Novom Sadu obavljali pretežno Hrvati. Zato su verovatno i stanovali na vodoplavnom terenu, kraj Dunava.
Mapa iz 1716. godine zabeležila je Croatendorfel (Hrvatsko seoce), ta mahala se u protokolima magistrata naziva Pagellum Croaticum, a nazivana je i Fischdorfl. U srpskim spisima njeno je ime „Terfl“. Godine 1778. tu je bilo svega 361 stanovnik, i to 321 Hrvat i 40 Srba. U ovom seocetu, u aktu Magistrata nalazi se ova beleška iz 1780. godine: „Nekoliko porodica, ponajviše ribara i reparatora brodova, od starina se naselilo izvan današnjeg grada, za nekoliko koraka bliže Dunavu, tu su podigli svoje kućice u kojima i danas stanuju naslednici i razgranate porodice i već su mnogi od stanovnika punopravni građani, a svi podnose iste terete koje i stanovnici grada i samo zato što su nešto izvan grada, stranci im podgrađe pogrešno nazivaju Seoce (pagellum)“. Stanovnici ovog seoceta 1785. godine, zbog izliva Dunava, nisu mogli da se služe svojim kućama, pa im je brisan porez (321 forinta). Zbog toga je 23. decembra 1786. godine Magistrat doneo odluku da se Seoce ukloni i stanovnici presele u grad. Stanovnici su pak molili da ih ostave u njihovom naselju, ali je Magistrat 29. januara 1787. godine doneo odluku da zbog poplava, kao i zbog poreza napuste Hrvatsko seoce. Godine 1795. sačinjen je popis stanovnika. Bilo ih je 239, kojima je gladne 1794/5. gradski senator razdelio 203 cente brašna. Među ovima je 18 imena izrazito hrvatskih: Ivo, Antun, Mato, Lovro, Blaž…
Kada je Dunavska poplava odnela ovo selo ribara, od kojeg su još dugo ostale ruševine temelja na onom zemljištu, stanovnici tog sela, ribari i lađari, povukli su se posle te velike poplave na visoku i suvu gredu, na kojoj su se razvile današnja Železnička i okolne ulice, a koja se pre toga zvala Kamenička, a još ranije, kada je naseljena „Prnjavor“, koji se spominje već u Protokolu za godinu 1781.-1785. koji se čuva u novosadskoj Uspenskoj crkvi. Prnjavor je bio ribarsko i lađarsko naselje na povisokoj gredi, koja se pružala počevši tamo negde od Železničke ulice br. 19 prema nekadašnjoj Kameničkoj ulici, a pod kojim se prostirao prema Ribnjaku i Kamenici pravi rit sa ponegde vrlo dubokom vodom. Prnjavor je bio formalno odeljen od varoši, koja se pre 200 godina završava tamo negde kod današnjeg Trga mladenaca.
Prostor trga ispred stare pošte bio je onda bara, često puna vode, a rit je počinjao tu odmah iza prvog reda kuća, prema ulici Vase Stajića. Tadašnji lovci nisu morali da idu daleko od Novog Sada u lov, nego su mogli odmah tu u ritu da love patke i šljuke, a njih je toliko bilo, da ih sve ne ponesu kući, nego ostave nešto i lisicama, da ove ne tamane živinu po gradu. Prnjavor je bio kao neko izletište za ondašnje Novosađane željne provoda i zabave. Tu je bilo dobre alaske čorbe, šarana na luku i drugih ribljih specijaliteta, pa onda odlični „fruškogorski rampaš“, što onako „reži“. Sve je to bilo u privatnim kućama, ljubazan doček i čak bolje nego u krčmama, a sve je to bilo pivlačno i prijatno za „zdrave stomake, suva grla i mlade izdržljive Novosađane, koji su se ne retko tu provodili i po nedelju dana, i kada bi im džepovi ostali prazni, vraćali su se svojim kućama u grad“. To je za njih bilo mnogo prihvatljivije, jer su cene tih specijaliteta u „iću i piću“ bile znatno povoljnije nego u gradu u kafanama.
U toj ulici su čitav jedan vek stanovali potomci nekadašnjih stanovnika „Hrvatskog sela“, i to porodice Antunović, Vlašić, Vidaković, Lamić, Lovreković, Lamešić, Latinčić, Linarić, Marceković, Mihaljević, Nikolić, Petriković, Tukanić, Prepić, Čeliković i dr.
Dunav je poplavio Novi Sad i odneo pomenuto naselje pre oko 230 godina, a njegovi stanovnici su tokom vremena izumrli ili se raselili, tako da je do danas, veliko pitanje ima li živih potomaka tih ribara u Novom Sadu. Novosadski Hrvati su bili uglavnom ribari, lađari, vodeničari, ali bavili su se i drugim zanatima. U spisku magistratskih činovnika iz 1779. godine zabeleženi su kao rimokatolici - Iliri: senator P. Kažić i siročadski otac T. Jurić, a među izabranim građanima bilo je i pet Hrvata. U govoru novosadskih Hrvata bilo je mnogo ikavštine, što se vidi iz raznih testamenata: divojčica, dite, pridložena, Stipan, misto matere, razumivam, lipše je i bolje, itd. Legati Đ. Ljubetića iz 1809. godine karakterišu novosadske Hrvate. On je zaveštao: „Na manastir Bački 100 for. za koje je manastir dužan svake godine 6 misa. Na manastir Šarengradski 100 for. (opet 6 misa). Manastiru Iločkom 100 for. Našemu špitalju rimskom 50 for.“. Iz spisaka izabranih građana u godini 1759. vidi se kojim su se zanatima bavili novosadski Hrvati. U ovom spisku zabeleženi su kao Iliri - katolici: 1 užar, 2 čizmara i 1 trgovac. Iz hrvatskih tekstova u arhivi vidi se i to da su poznati samo oni iz vremena pre Gajeva ilirizma, zato je pravopis pred ilirski.
Deo iz knjige „Novi Sad - Priče iz prošlosti“, autora Zorana Kneževa.
Opširnije u 41 broju Hrvatskih novina, strana 22-23
